Tangkhulwui Machachihai (Superstition)
By: Y.K. Shimray
Achālakha khararthotli dharma kachangkhat maleisāmana. Kha ithumwui ningli chitheikhami āthisurda kala kashokshok theikhui mamānda athummui shitkasang apong akha leisai. Kala shitkasang chiwui tungli pheisin sāda shiyan chikān, ngashan mayonsai. Hikathā shitkasang hili SUPERSTITION hoi. Kala Tangkhul tuili MACHACHIHAI hoi.
Tangkhulla, Naga yur kachiva, kala Kukipāshila MACHACHIHAI machutsersai. Kharam khavā atamli Chao samkaphang, kala Phara samphanglaga mashaokathat, hikathā hi maphāmanada machutsai. Nāyong samkaphang hiya thaicham sākachitheinada khui. Tangkhulwui mataimeikap kaji MACHACHIHAI hithai.
Kapā-Khayang
Kasaka ot akha sāra jikha kapā yanga. Mi kachivana mayangtheiya kala ningkatonga mina yangmi. Sizin aphek akha thingunli kaheokazamlaga theikhui.
- Yā chui, kalāmahai, yanggasheli yui
- Yā chuilaga ui kachui phākhār maji mana
- Ui-ya kachui, sāsālaga yuipapama
- Ui-kachui maphā phalungmana
- Phazan kazang phāshuna
- Kapā kashap, pāwon kashok, sāren mahai.
- Kapā khangazer sā shaiya
- Kapā-sheikatā neichāma, kalāshiya
- Kapā kongkaphun ot kharit sai
- Kapā-wurkharo kakhanang kakazā samphang
- Kapā khangasung yanggashe rāngaroka
- Ui-katāk maphāphut mana
- Sā-khangawut sāren mahaishuna
Harkho Khayang
Rida kapā yanglaga phākha, theishingkhui khavai Harkho yanga. Chili theikakhui:
- Yapaai katā, akhavāwuivang phai
- Yāpaai kashing ot maungshungmana
- Uipaai-katā yanggashena yui
- Uipaai-kashing yanggashena mayui mana
- Ngalaitak kazāt marāmana
- Harpaai nganingkatā, tui zāra
- Harpaai kashereo mithitna, machomshongro raina
- Harkho sākhanar tui maza mana
- Kongkaphun mithit shoka.
Jiglen-Khanganā
Kapāla, harkhola phāda kharam khavātharan, shongfali jiglen nganalui:
- Yā thuikha kalamahai, hapkakhano maleimana
- Yā thuilaga ui zangkha maphamana
- Ui thuikhare mapha phalungmana
- Yā thuilaga kachakzang akha maphamana
- Khongshi tāngei mithitna
- Ui thuilaga khongshi tāngeilala, ui kachakzang akha phapapama, mazakshinamana.
Kapāla, Harkhola, jiglenla phaserda shongfali Chao ngarokakha, ngahunshing vahairasālala, latung phalunga. Chao hi maphāmeikap kaji MACHACHIHAI akhana.
Rihai Kakapeo
Rihai kapeora jithang preivali ngasopi shāra. Kazing kathang eina Sharvana hok taithatlaga, saklak eina phakaphayā ot sai. Chiwui thili kazei singriplaga kuimareida mahonsanga. Kala rihai chi pheilaga alungli, achākum sangkahai ham chi, mathālāk mayarkhui.
- Ham nimsa zingkum phai
- Aga-agai zangsāakha zingkum shiya, akha-akhaona theishirai mamishaimana
- Ashee zangsā kum, raili kachungkha thisanga
- Māngum kathā, lang kathā zangsāakha heiun unga
- Māhik chām sākachitheina
Makho kakā
Rihai-kakapeothāda Makho-kakā ngaraichāda machutkhui. Kha Rihai khalungli lei; Makhova veikhur kānshokta khaleina.
Harra Khayang
Awungana nilala, wungvana nilala, lam akhavā china Harra yanga. Harra khamathā akha khuilaga akhamornao teomeikha sāphutkhui, kala punghai tungli ngatartei eina shonghai. Meiwui kasāna harra chi malaokashok thārān, longkathashong zingkum phaida chishong lui vāsanga.
Rai-Khavā
Rai-khavā hi sakmeikap kaji otnada saklāk eina ngalanga.
- Akhama rai vāra chithang preivali ngasopi shāra
- Raipamli shanaoli yom-shāra, raisho haowa
- Pukreilāli pāng par-shara
- Yanggasheli rashak khangashei manglā kahamna
- Shanaona mayarnaoli makān shāra
- Kha lungli tharik (vānao) kashok rai rai
- Khā lungli Chao kashok shim chui
Ngalā-Kakhui
Ngakumkapai mangakumkapai apong kachungkha lei:
- Yorlāwui naona Vareili khuipai, chili PAM hoi
- Thot nganahaiakha Vareina Yorlāli khuipai. Hili VAKHALAT hoi
- Thot nganahai akha chinaoniwui nao khangakum chili CHINAORA hoi, kashakazā mangaphangzāmana
- Chinaoniwui nao khangakumli SHOKHALA hoi, kha katongawui kalāshātna. Khali machipampaimana
- Pānghailaga marunlui shāra
- Khongkharon moreina, phokaphā eina ngaraichai
- Preigahar kharamli ngakhumsang shāra
Shimkhurwui Khangarin
- Khanā-kasa mikharing ngasai
- Moreisam sikatā phai, misui-morei mazamana
- Mithit tuili khamor khayui, khamor makhei; mik khayip, mik ngapeowa
- Shālaga, mashāmana, jikha khanā ngakhoka; theilaga, matheimana jikha mik ngapeowa
- Ringlakha mikyan mayang akha kazei singa
- Harkhari ngahunkashai thiripa
- Naoshinaona amathin/akui shaikha kasārsam shoka
- Shim-khamali hamphei ngakhummi
- Jihui shomli konglui akha Nāpaizāt apei
- Vareili kharar, kharang marika, etc.
Kha Katongawui Khangalang
- Kazing kakāngli khamui sākha roi
- Kazing kazurli khamui sākha hāma.
- Thingphāngna tākkathuili shangkhana raishā shata
- Varei shogshanna, Yorlā shongtunna
- Mayarnao mathameilungna, shanao mazungmuiyāna
- Masi maphanla thingphāng katek mi thitna
- Pheiva-khangaphok shimzun mahai, pheimayā-khangaphok neichāma, (Kongchaiwui Machachihaili, yā khangaphok phai, ui khangaphok maphamana}
- Kathipet kharān mithit chihaina
Khakhao Tui
- Vāva khangawor phai, otsak ungshung
- Vāva chokkhalei, ngachonkhami maleimana
- Viva kakhari maphāmana. Yanggashi lei
- Paikhao kakhong phai, kalā mashimana
- Paikhao shakakak neichama
- Koktui āvana kakum heiun unga
- Hangkha khangakhui mi thitna
- Morngāk mingun paona
- Sārvā namkashat leigh sānapnapa
- Phareo samkhangarok, mā ngahān mareocheo hai
- Ngakhui mi thit paona
- Chihai shingāda kharā phai, ot ungshunga
- Chihai kazuntak alaana yui
- Chihai haikhalat tui mazamana
- Chontheirā khangarei phai, thākta ungshunga
- Pheimarengli thingkār-lungkār kashihop sa shai
- Ham kharap, meithalung khara sa shai
Atam
- Zingrot atamli kachaang-rakhalui, kasāngkha rovai
- Kazingkahām atamli kachaang-rakhalui, sākazāt rai
- Ngayā zingrot khai, theishirai maphamana
- Sirāpai nemkha kazing roi, chuikha hama
- Kumdhar ngaworkum heiununga
- Zimikli kuirāngna kuikhanam wungnao thiya
- Sāngda shi, sāngda roi, shada shi, shada roi
- Khamāthei, Mahuithei, zingkumtheina
- Chiphung-khangasui zingrot mangapatmana
- Phunghui philāva luisaili yaoshang kum heiun unga.
Hikathāthā Machachihai kachungkha leifaya.
Source:
From a Journal: The Legacy